Um landbúnað og fæðuöryggi á óvissutímum Erna Bjarnadóttir skrifar 28. mars 2022 12:31 Þann 16. mars efndi CSIS til pallborðsumræðna í streymi um fæðuöryggi í ljósi stríðsins í Úkraínu. Í hópi þátttakenda voru aðstoðarráðherra landbúnaðar og matvæla í Úkraínu og aðstoðarframkvæmdastjóri Matvæla- og landbúnaðarstofnunar Sameinuðu þjóðanna (FAO) auk sérfræðinga á sviði fæðuöryggis og stefnumótunar. Umfjöllunin hér á eftir er að stærstum hluta lausleg endursögn á því sem þar kom fram, sjá hér. Stríðið í Úkraínu er án vafa að breyta sýn okkar á fæðuöryggi og það hefur nú þegar haft alvarlegar afleiðingar. Þannig teygist á virðiskeðjum sem eru mikilvægar matvælaframleiðslu og í sumum tilvika brotna keðjurnar. Afleiðing alls þessa er að hrávöruverð og matvælaverð í heiminum rýkur upp og óttast er um áhrif á framboð matvæla þegar frá líður. Alvarlegast er ástandið í Úkraínu sjálfri en áhrifanna gætir um heim allan. Helstu áhættuþættir við matvælaframleiðslu raungerast vegna stríðsins í Úkraínu Fyrstu neikvæðu áhrif stríðsins birtast þannig að viðskipti með matvæli og aðföng til matvælaframleiðslu verða tregari eða jafnvel stöðvast vegna þess að hlekkir í virðiskeðjunni bresta. Hafnir hafa flestar lokast, aðrir innviðir (vegir, lestarteinar og brýr) bresta, verksmiðjur sem pressa olíu úr sólblómafræjum loka og þannig má áfram telja upp mikilvæga framleiðsluþætti. Um 90% af útflutningi frá Úkraínu fer með skipum og nú hefur að mestu lokast fyrir þá leið. Vegna þessa eru 15 milljón tonn af hvers kyns vörum fastar í Úkraínu og gætu orðið eyðileggingu að bráð. Mánaðarlegur útflutningur á vormánuðum er að jafnaði 4,5 til 5 milljón tonn á mánuði. Svo verður augljóslega ekki í ár. Það næsta sem gerist er að verð á landbúnaðarafurðum hækkar. Matvælaverðsvísitala FAO náði áður óþekktum hæðum í febrúar og náði þó ekki nema til tveggja fyrstu daganna af stríðinu. Annað sem síðan gerist eru áhrifin á sjálfa framleiðsluna. Bændur og starfsfólk í landbúnaði hefur sætt áhrifum af stríðinu eins og aðrir íbúar Úkraínu. Meðal þeirra er því mannúðarkrísa líkt og hjá öðrum þegnum landsins. Óljóst er hvernig ganga mun að ná uppskeru ársins af ökrum, vegna skorts á aðföngum, olíu, vinnuafli o.s.frv. Alþjóðleg fyrirtæki hafa flest hætt starfsemi í landinu. Því er oft enginn kaupandi að afurðum eins og t.d. sólblómafræjum. Úkraína framleiðir 50% af heimsframleiðslu á sólblómaolíu en sú framleiðsla hefur nú stöðvast. Óvissan fyrir bændur um hvort og hvaða tekjur fást fyrir afurðir er því gríðarleg. Þar með er óvíst hvort þeir geta sáð fyrir nýrri uppskeru í haust. Ein hlið þessa er orkuskortur í framleiðslunni. Bændur í Úkraínu telja sig t.d. nú hafa aðgang að 20% af þeirri olíu sem þeir þurfa á að halda. Auk þess er skortur á raforku, áburði, plöntuvarnarefnum o.s.frv. Þar telja bændur sig e.t.v. búa yfir 40-65% af því sem þörf er fyrir í meðalári. Umfang vandans er af stærðargráðu sem ekki hefur sést lengi Úkraínski ráðherrann lagði áherslu á að alþjóðasamfélagið og stofnanir þess standa frammi fyrir vanda af stærðargráðu sem ekki hefur sést lengi. Úkraína er gríðarstórt land og alþjóðastofnanir ráða einfaldlega ekki yfir aðferðum til að koma skjótt til hjálpar. Ofan á allt þarf svo að tryggja öryggi þeirra sem starfa við að veita aðstoð. Við blasir skortur á matvælum í heiminum og svigrúm til að bregðast við því er takmarkað. Sáð var til um 60% af áætlaðri uppskeru ársins 2022 í fyrra (2021), í Úkraínu sem og á heimsvísu, þ.e. vetrarafbrigðum af korni. Erfitt er að sjá hvernig þau 40% af ræktarlandi heimsins sem sáð verður í, á fyrri hluta ársins 2022, eiga að duga til að mæta fyrirsjáanlegu framleiðslutapi í Úkraínu. Staðan er því tvísýn og úkraínski ráðherrann sagði ljóst að rússnesk stjórnvöld hafi greint þessa stöðu og ætli sér að nýta sér hana í samningaviðræðum. Mörg ríki heims eru verulega háð innflutningi á matvælum. Norður Afríkulönd og Mið-Austurlönd flytja inn allt frá 60-70% af öllu sínu hveiti og brauð er þar undirstöðu fæða þorra íbúa. Stór hluti þessa hveitis kemur frá Úkraínu og Rússlandi. Fleiri lönd eins og Yemen og Súdan eiga einnig mikið undir hér. Alls eru það 50 lönd í heiminum sem flytja inn 30% eða meira af hveitinotkun sinni frá þessum tveimur löndum. Búast má við að þessi lönd verði enn frekar háð utanaðkomandi matvælaaðstoð. Eftir sem áður þurfa hjálparstofnanir að glíma við ört hækkandi matvælaverð og fá því minna fyrir hvern dollara. Sameinuðu þjóðirnar hafa nýverið birt spár um hækkanir á landbúnaðarvörum á komandi mánuðum, sbr. eftirfarandi töflu. Framtíðin er ótrygg Engin leið er að gera sér grein fyrir hve lengi ástandið mun vara né þá heldur hve mikið uppbyggingarstarf bíður. Aðstoðarframkvæmdastjóri FAO lagði mikla áherslu á að þjóðir heims beittu ekki útflutningstakmörkunum í ríkjandi ástandi. Það kemur niður á öllum. Matvælaaðstoð Sameinuðu þjóðanna vinnur hörðum höndum að því að útvega íbúum Úkraínu matvæli en einnig er m.a. verið að reyna að tryggja aðgang að fræi, áburði, tækjum og tólum og fjármagni sem er nauðsynlegt fyrir bændur í Úkraínu. Úkraínski ráðherrann sagði að á venjulegu ári væru um 15 milljón hektarar í ræktun í landinu, en í ár er búist við að mögulega verði 8-9 milljónir hektara í ræktun. Ógjörningur er hins vegar að segja til um hvort uppskeran næst í hús. Landið hefur framleitt t.d. bæði kjúklinga og egg til útflutnings en búfjárrækt hefur líka orðið fyrir þungum búsifjum. Fóðurframleiðsla hefur að einhverju leyti stöðvast auk þess sem stríðið hefur beinlínis haft áhrif á búfé. Óljóst er enn hve margir gripir hafa týnt lífi vegna átakanna en þetta er ein birtingarmyndin. Áhrifa þessa mun einnig gæta á matvælaverð í öðrum löndum. Engin leið er að sjá fyrir hve langvinn áhrifin verða en ef horft er til sögunnar þá er ljóst að það mun taka langan tíma fyrir þau að ganga til baka. Hver verða áhrifin á sýn okkar á hvernig fæðuöryggi verður tryggt? Þegar tvö af stærstu landbúnaðarlöndum heimsins eru í stríði verður matvælaframboð og aðgengi að nauðsynlegum aðföngum fyrir þungu höggi á heimsvísu. Áhugi á fæðuöryggi og viðbúnaði vegna þessa eykst að sama skapi. Norsku bændasamtökin héldu umræðufund um málið þann 21. mars sl. Þrír þingmenn úr atvinnuveganefnd norska Stórþingsins tóku þar þátt í pallborðsumræðum. Þeir voru sammála um að núverandi viðbragðsáætlun í Noregi varðandi matvælaframleiðslu og sjálfsaflahlutfall væri ekki nógu góð og voru allir sammála um að meginaðgerðin til að tryggja matvælaframleiðslu í framtíðinni snýst um að auka tekjur verulega. Stjórnmálaskýrandi fréttablaðsins Nationen benti þar á að þörfin fyrir matvælaviðbúnað hefur vakið aukna athygli meðal annarra íbúa Noregs. Pólitíska myndin á alþjóðavísu geri landbúnað að hluta af norskum þjóðaröryggismálum. Höfundur er verkefnisstjóri hjá Mjólkursamsölunni. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Erna Bjarnadóttir Matvælaframleiðsla Landbúnaður Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Halldór 01.06.2024 Halldór Svona getum komið í veg fyrir að Katrín vinni Björn B. Björnsson Skoðun Hvort vilt þú Höllu Tómasdóttur eða Katrínu? Björn Björnsson Skoðun Ástþór Magnússon í spádómum? Gunnar Karl Halldórsson Skoðun Má Katrín Jakobsdóttir bjóða sig fram? Jón Ólafsson Skoðun Hatur og fyrirlitning Einar Scheving Skoðun Barnapíu á Bessastaði! Karl Sigurðsson Skoðun Yfirtaka orðræðunnar (e. hijacking) Sóley Tómasdóttir Skoðun Viddi, Bósi Ljósár og Baldur Þórhalls Heimir Hannesson Skoðun Halla Tómasdóttir og Sólskinsdrengurinn Margrét Dagmar Ericsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ég kýs Michael Jordan (Höllu Hrund Logadóttur) Óskar Arnarson skrifar Skoðun Ástæður til að kjósa Jón Gnarr Helgi Hrafn Gunnarsson skrifar Skoðun Viddi, Bósi Ljósár og Baldur Þórhalls Heimir Hannesson skrifar Skoðun Gerum það! Stefán Hilmarsson skrifar Skoðun Bónaður brjóstkassi og barnaafmæli Þorbjörg Marínósdóttir skrifar Skoðun Gleðilegan kosningadag kæru landsmenn Snorri Ásmundsson skrifar Skoðun Hæfasti einstaklingurinn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Verðmætin og sköpunarkraftur sá sem í mannauð okkar býr Pétur Már Halldórsson skrifar Skoðun Hvort vilt þú Höllu Tómasdóttur eða Katrínu? Björn Björnsson skrifar Skoðun Svona velur þú þér forseta í dag Kolbeinn Karl Kristinsson skrifar Skoðun Takk, Katrín Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hatur og fyrirlitning Einar Scheving skrifar Skoðun Samherjar Hafþór Reynisson skrifar Skoðun Að hitta hetjuna sína Gréta Kristín Ómarsdóttir skrifar Skoðun Einstakt tækifæri Þóra Valný Yngvadóttir skrifar Skoðun Um afrekskonuna Katrínu Tómas Ísleifsson skrifar Skoðun Land míns föður, land minnar móður, landið mitt Jón Gnarr skrifar Skoðun Óskað eftir forseta sem færir ungu fólki völd Valgerður Eyja Eyþórsdóttir skrifar Skoðun Með ósk um velgengni, Halla Hrund Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Ég styð Höllu Hrund Logadóttur Þórólfur Árnason skrifar Skoðun Arnar Þór Jónsson Meyvant Þórólfsson skrifar Skoðun Að skreyta sig með stolnum fjöðrum Sema Erla Serdaroglu skrifar Skoðun Opið bréf til Jóns Ólafssonar heimspekings Tómas Ísleifsson skrifar Skoðun Persónan Katrín Jakobsdóttir Sólveig Hildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Þjóðaröryggi Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Tóbak markaðssett fyrir ungt fólk Guðlaug B. Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Forsetinn, NATÓ, ýsan og blokkin Guðfinnur Sigurvinsson skrifar Skoðun „Svona er á síld“ Stefán Hilmarsson skrifar Skoðun Aldrei hitta hetjurnar þínar Skarphéðinn Guðmundsson skrifar Skoðun Yfirtaka orðræðunnar (e. hijacking) Sóley Tómasdóttir skrifar Sjá meira
Þann 16. mars efndi CSIS til pallborðsumræðna í streymi um fæðuöryggi í ljósi stríðsins í Úkraínu. Í hópi þátttakenda voru aðstoðarráðherra landbúnaðar og matvæla í Úkraínu og aðstoðarframkvæmdastjóri Matvæla- og landbúnaðarstofnunar Sameinuðu þjóðanna (FAO) auk sérfræðinga á sviði fæðuöryggis og stefnumótunar. Umfjöllunin hér á eftir er að stærstum hluta lausleg endursögn á því sem þar kom fram, sjá hér. Stríðið í Úkraínu er án vafa að breyta sýn okkar á fæðuöryggi og það hefur nú þegar haft alvarlegar afleiðingar. Þannig teygist á virðiskeðjum sem eru mikilvægar matvælaframleiðslu og í sumum tilvika brotna keðjurnar. Afleiðing alls þessa er að hrávöruverð og matvælaverð í heiminum rýkur upp og óttast er um áhrif á framboð matvæla þegar frá líður. Alvarlegast er ástandið í Úkraínu sjálfri en áhrifanna gætir um heim allan. Helstu áhættuþættir við matvælaframleiðslu raungerast vegna stríðsins í Úkraínu Fyrstu neikvæðu áhrif stríðsins birtast þannig að viðskipti með matvæli og aðföng til matvælaframleiðslu verða tregari eða jafnvel stöðvast vegna þess að hlekkir í virðiskeðjunni bresta. Hafnir hafa flestar lokast, aðrir innviðir (vegir, lestarteinar og brýr) bresta, verksmiðjur sem pressa olíu úr sólblómafræjum loka og þannig má áfram telja upp mikilvæga framleiðsluþætti. Um 90% af útflutningi frá Úkraínu fer með skipum og nú hefur að mestu lokast fyrir þá leið. Vegna þessa eru 15 milljón tonn af hvers kyns vörum fastar í Úkraínu og gætu orðið eyðileggingu að bráð. Mánaðarlegur útflutningur á vormánuðum er að jafnaði 4,5 til 5 milljón tonn á mánuði. Svo verður augljóslega ekki í ár. Það næsta sem gerist er að verð á landbúnaðarafurðum hækkar. Matvælaverðsvísitala FAO náði áður óþekktum hæðum í febrúar og náði þó ekki nema til tveggja fyrstu daganna af stríðinu. Annað sem síðan gerist eru áhrifin á sjálfa framleiðsluna. Bændur og starfsfólk í landbúnaði hefur sætt áhrifum af stríðinu eins og aðrir íbúar Úkraínu. Meðal þeirra er því mannúðarkrísa líkt og hjá öðrum þegnum landsins. Óljóst er hvernig ganga mun að ná uppskeru ársins af ökrum, vegna skorts á aðföngum, olíu, vinnuafli o.s.frv. Alþjóðleg fyrirtæki hafa flest hætt starfsemi í landinu. Því er oft enginn kaupandi að afurðum eins og t.d. sólblómafræjum. Úkraína framleiðir 50% af heimsframleiðslu á sólblómaolíu en sú framleiðsla hefur nú stöðvast. Óvissan fyrir bændur um hvort og hvaða tekjur fást fyrir afurðir er því gríðarleg. Þar með er óvíst hvort þeir geta sáð fyrir nýrri uppskeru í haust. Ein hlið þessa er orkuskortur í framleiðslunni. Bændur í Úkraínu telja sig t.d. nú hafa aðgang að 20% af þeirri olíu sem þeir þurfa á að halda. Auk þess er skortur á raforku, áburði, plöntuvarnarefnum o.s.frv. Þar telja bændur sig e.t.v. búa yfir 40-65% af því sem þörf er fyrir í meðalári. Umfang vandans er af stærðargráðu sem ekki hefur sést lengi Úkraínski ráðherrann lagði áherslu á að alþjóðasamfélagið og stofnanir þess standa frammi fyrir vanda af stærðargráðu sem ekki hefur sést lengi. Úkraína er gríðarstórt land og alþjóðastofnanir ráða einfaldlega ekki yfir aðferðum til að koma skjótt til hjálpar. Ofan á allt þarf svo að tryggja öryggi þeirra sem starfa við að veita aðstoð. Við blasir skortur á matvælum í heiminum og svigrúm til að bregðast við því er takmarkað. Sáð var til um 60% af áætlaðri uppskeru ársins 2022 í fyrra (2021), í Úkraínu sem og á heimsvísu, þ.e. vetrarafbrigðum af korni. Erfitt er að sjá hvernig þau 40% af ræktarlandi heimsins sem sáð verður í, á fyrri hluta ársins 2022, eiga að duga til að mæta fyrirsjáanlegu framleiðslutapi í Úkraínu. Staðan er því tvísýn og úkraínski ráðherrann sagði ljóst að rússnesk stjórnvöld hafi greint þessa stöðu og ætli sér að nýta sér hana í samningaviðræðum. Mörg ríki heims eru verulega háð innflutningi á matvælum. Norður Afríkulönd og Mið-Austurlönd flytja inn allt frá 60-70% af öllu sínu hveiti og brauð er þar undirstöðu fæða þorra íbúa. Stór hluti þessa hveitis kemur frá Úkraínu og Rússlandi. Fleiri lönd eins og Yemen og Súdan eiga einnig mikið undir hér. Alls eru það 50 lönd í heiminum sem flytja inn 30% eða meira af hveitinotkun sinni frá þessum tveimur löndum. Búast má við að þessi lönd verði enn frekar háð utanaðkomandi matvælaaðstoð. Eftir sem áður þurfa hjálparstofnanir að glíma við ört hækkandi matvælaverð og fá því minna fyrir hvern dollara. Sameinuðu þjóðirnar hafa nýverið birt spár um hækkanir á landbúnaðarvörum á komandi mánuðum, sbr. eftirfarandi töflu. Framtíðin er ótrygg Engin leið er að gera sér grein fyrir hve lengi ástandið mun vara né þá heldur hve mikið uppbyggingarstarf bíður. Aðstoðarframkvæmdastjóri FAO lagði mikla áherslu á að þjóðir heims beittu ekki útflutningstakmörkunum í ríkjandi ástandi. Það kemur niður á öllum. Matvælaaðstoð Sameinuðu þjóðanna vinnur hörðum höndum að því að útvega íbúum Úkraínu matvæli en einnig er m.a. verið að reyna að tryggja aðgang að fræi, áburði, tækjum og tólum og fjármagni sem er nauðsynlegt fyrir bændur í Úkraínu. Úkraínski ráðherrann sagði að á venjulegu ári væru um 15 milljón hektarar í ræktun í landinu, en í ár er búist við að mögulega verði 8-9 milljónir hektara í ræktun. Ógjörningur er hins vegar að segja til um hvort uppskeran næst í hús. Landið hefur framleitt t.d. bæði kjúklinga og egg til útflutnings en búfjárrækt hefur líka orðið fyrir þungum búsifjum. Fóðurframleiðsla hefur að einhverju leyti stöðvast auk þess sem stríðið hefur beinlínis haft áhrif á búfé. Óljóst er enn hve margir gripir hafa týnt lífi vegna átakanna en þetta er ein birtingarmyndin. Áhrifa þessa mun einnig gæta á matvælaverð í öðrum löndum. Engin leið er að sjá fyrir hve langvinn áhrifin verða en ef horft er til sögunnar þá er ljóst að það mun taka langan tíma fyrir þau að ganga til baka. Hver verða áhrifin á sýn okkar á hvernig fæðuöryggi verður tryggt? Þegar tvö af stærstu landbúnaðarlöndum heimsins eru í stríði verður matvælaframboð og aðgengi að nauðsynlegum aðföngum fyrir þungu höggi á heimsvísu. Áhugi á fæðuöryggi og viðbúnaði vegna þessa eykst að sama skapi. Norsku bændasamtökin héldu umræðufund um málið þann 21. mars sl. Þrír þingmenn úr atvinnuveganefnd norska Stórþingsins tóku þar þátt í pallborðsumræðum. Þeir voru sammála um að núverandi viðbragðsáætlun í Noregi varðandi matvælaframleiðslu og sjálfsaflahlutfall væri ekki nógu góð og voru allir sammála um að meginaðgerðin til að tryggja matvælaframleiðslu í framtíðinni snýst um að auka tekjur verulega. Stjórnmálaskýrandi fréttablaðsins Nationen benti þar á að þörfin fyrir matvælaviðbúnað hefur vakið aukna athygli meðal annarra íbúa Noregs. Pólitíska myndin á alþjóðavísu geri landbúnað að hluta af norskum þjóðaröryggismálum. Höfundur er verkefnisstjóri hjá Mjólkursamsölunni.